Współuzależnienie – objawy, terapia i wskazówki

Czym jest współuzależnienie i jak sobie z nim radzić? Poznaj objawy, sprawdzone metody leczenia oraz praktyczne rady, które pomogą Ci odzyskać kontrolę nad swoim życiem.

Spis treści

1. Współuzależnienie – co to jest?
2. Objawy współuzależnienia
3. Współuzależnienie od alkoholu
4. Terapia dla współuzależnionych
5. 12 kroków dla współuzależnionych
6. Rady dla współuzależnionych
7. FAQ – najczęstsze pytania

Podsumowanie – najważniejsze informacje

• Współuzależnienie to zbyt mocne zaangażowanie w problemy bliskiej osoby, często uzależnionej.
• Przez to zapominamy o sobie i zaniedbujemy własne potrzeby.
• Objawy to m.in. poczucie winy, potrzeba kontroli i rezygnacja z siebie.
• Można z tego wyjść. Pomaga terapia i grupy wsparcia.
• Nie jesteś z tym sam(a) – jest pomoc i światło w tunelu.

Zapraszamy również do zapoznania się z innymi artykułami na naszym blogu.

Powinien Cię zainteresować artykuł Jak pomóc alkoholikowi.
Jako osoba współuzależniona warto również wiedzieć Czym jest depresja alkoholowa.

1. Współuzależnienie – co to jest?

Czytasz artykuł: Współuzależnienie – objawy, terapia i wskazówki

Współuzależnienie (ang. codependency) to zjawisko, o którym mówię z perspektywy własnych doświadczeń pracy z osobami uzależnionymi i ich rodzinami. Najprościej ujmując, polega ono na zatraceniu siebie w relacji z drugą osobą mającą poważny problem (np. nałóg). Osoba współuzależniona podporządkowuje całe swoje życie próbie „naprawy” lub kontroli zachowań bliskiego, często zaniedbując własne potrzeby, uczucia i cele. Taka relacja jest jednostronna i dysfunkcyjna – przypomina układ „dawca” i „biorca”, gdzie dawca poświęca się bez reszty, a biorca dominuje, zwykle poprzez swój nałóg lub destrukcyjne zachowanie.

Dominacja nałogu

Pojęcie współuzależnienia wywodzi się z terapii uzależnień. Pierwotnie opisano w ten sposób niezdrową zależność między alkoholikiem a jego partnerką/partnerem – relację zdominowaną przez nałóg, w której cały system rodzinny kręci się wokół problemu picia. Z czasem okazało się, że podobne schematy występują także w innych sytuacjach: u rodziców próbujących „uratować” dorosłe dzieci uzależnione od narkotyków, u dorosłych dzieci opiekujących się chorymi przewlekle rodzicami, a nawet w przyjaźniach czy związkach bez komponentu uzależnienia (np. gdy jedna strona przejmuje chronicznie rolę opiekuna).

Czy współuzależnienie to choroba?

Współuzależnienie nie jest oficjalną jednostką chorobową – nie znajdziemy go w klasyfikacjach ICD-10/11 ani DSM-5 jako odrębnej diagnozy. Specjaliści traktują je raczej jako zespół cech i zachowań, które prowadzą do zaburzenia równowagi w relacji. Co ważne, mężczyźni również mogą być współuzależnieni, choć historycznie problem ten kojarzono głównie z kobietami opiekującymi się uzależnionymi partnerami.

Współuzależnienie często rozwija się u osób, które znalazły się w dysfunkcyjnym układzie rodzinnym. Z własnych obserwacji wiem, że wpadamy w nie zazwyczaj w dobrej wierze – z miłości, troski, poczucia obowiązku. Stopniowo jednak przejmujemy odpowiedzialność za życie, zdrowie i emocje kogoś innego, tracąc kontrolę nad własnym. Psychologia opisuje to jako wyuczony mechanizm przetrwania w sytuacji ciągłego stresu. Badania wskazują, że współuzależnienie często dotyka osób żyjących z kimś uzależnionym od alkoholu lub narkotyków, osób zmagających się z chorobą psychiczną bliskiego, a także osób po traumach z dzieciństwa. Innymi słowy – każdy z nas może stać się współuzależniony, jeśli w relacji pojawia się silna nierównowaga ról i potrzeb.

2. Objawy współuzależnienia

Rozpoznanie u siebie współuzależnienia nie jest proste – przez długi czas mogliśmy uważać swoje zachowania za „normalną troskę” albo myśleć, że nie mamy wyjścia żyjąc z osobą w nałogu. Istnieje jednak szereg sygnałów ostrzegawczych, które mogą wskazywać na to, że przekroczyliśmy cienką granicę między zdrowym wsparciem a zatraceniem siebie.

Osoba współuzależniona często:

Nadmiernie koncentruje się na problemach, uczuciach i potrzebach bliskiej osoby

..starając się za wszelką cenę uratować ją od konsekwencji nałogu. Żyje ciągłym lękiem, że jeśli ona nie pomoże, stanie się coś złego.

Funkcjonuje w relacji jednostronnej

Bierze na siebie całą odpowiedzialność i obowiązki, podczas gdy druga strona może pozwalać sobie na nieodpowiedzialność. W praktyce często usprawiedliwiamy i chronimy bliskiego przed konsekwencjami jego działań (np. dzwonimy do pracy z wymówką za pijącego męża, usprawiedliwiamy przed rodziną jego zachowanie).

Poświęca własne zdrowie, czas i wartości, byle zadowolić drugą osobę.

Cały plan dnia, a nawet życiowe decyzje, podporządkowane są chorobie lub problemowi bliskiego. Zaniedbujemy przy tym swoje pasje, przyjaciół, a nawet podstawowe potrzeby fizyczne i emocjonalne.

Chodzi „na paluszkach” wokół partnera

Boi się powiedzieć lub zrobić cokolwiek, co mogłoby wywołać konflikt albo złość u osoby uzależnionej. Aby unikać awantury, tłumi własne zdanie, potrzeby i uczucia. Zgadzamy się na rzeczy, na które w głębi duszy nie mamy zgody, byle tylko było spokojnie.

Przyjmuje rolę męczennika

Opiekuje się wszystkimi i wszystkim dookoła, jednocześnie czując żal i zgorzknienie, że nikt nie pomaga jej. Z jednej strony narzekamy na ciężar odpowiedzialności, z drugiej – nie dopuszczamy innych do przejęcia kontroli, bo głęboko wierzymy, że „bez nas wszystko się zawali”.

Próbuje kontrolować zachowanie bliskiego

Przez krytykowanie, groźby, ultimatum czy ciągłe „rozmowy motywujące”. Gdy nasza misja ratunkowa nie przynosi skutków, czujemy narastającą frustrację. Możemy popadać w złość, sarkazm, manipulować emocjonalnie, a nawet śledzić czy sprawdzać bliskiego, by mieć nad nim pełną kontrolę.

Trwa w toksycznej relacji mimo powtarzających się zranień

Wybaczamy kolejne kłamstwa, agresywne incydenty czy nielojalność, przekonując siebie, że „on/ona mnie potrzebuje” albo że „bez mnie sobie nie poradzi”. Lęk przed porzuceniem bywa silniejszy niż poczucie krzywdy.

Całkowicie zaniedbuje siebie

Gdy spędzamy większość czasu zajmując się cudzymi problemami, brakuje nam energii na dbanie o własne życie. Odkładamy na bok odpoczynek, hobby, a nawet wizyty u lekarza. Co więcej, jeśli już zdarzy nam się zrobić coś dla siebie – np. wyjść ze znajomymi czy po prostu poleniuchować – towarzyszy nam poczucie winy, że nie poświęcamy tego czasu na „ratowanie” bliskiego.

Żyje w ciągłym lęku przed odrzuceniem, krytyką lub opuszczeniem

Ta obawa sprawia, że za wszelką cenę chcemy zasłużyć na miłość poprzez bycie niezastąpionym opiekunem. Krytyczne słowa odbieramy bardzo osobiście, a perspektywa, że bliski nas nie potrzebuje, budzi panikę.

Czuje się chronicznie sfrustrowana, wykorzystana i nieszczęśliwa

Choć często nie dopuszcza tego do świadomości. W głębi duszy współuzależniony zmaga się z poczuciem pustki – jej/jego własne życie zatrzymało się, a wszystkie siły idą na walkę z cudzym nałogiem lub problemem.

Powyższe objawy układają się w dość spójny obraz. Współuzależnienie polega na niezdrowym uzależnieniu naszego poczucia wartości od „naprawiania” drugiej osoby. Zamiast dwóch równorzędnych partnerów, mamy wybawcę i ofiarę, którzy nawzajem utrwalają swoje destrukcyjne role. My – jako „ratownicy” – unikamy konfrontacji z własnymi lękami i emocjami, skupiając się na misji pomagania. Natomiast nasz bliski może dalej pić, brać lub zachowywać się destrukcyjnie, bo wyręczamy go w ponoszeniu konsekwencji. To błędne koło sprawia, że obie strony tkwią w chorym układzie. Widzimy więc, jak cienka granica dzieli troskę od współuzależnienia – przekraczając ją, tracimy siebie i paradoksalnie współ-podtrzymujemy problem, z którym rzekomo walczymy.

3. Współuzależnienie od alkoholu

Czytasz artykuł: Współuzależnienie – objawy, terapia i wskazówki. Sprawdź inne artykuły na naszym blogu.

W Polsce najczęściej spotykamy się ze współuzależnieniem od alkoholu, choć analogiczne mechanizmy występują przy innych nałogach. Życie z osobą uzależnioną od alkoholu bywa nazywane chorobą całej rodziny – odbija się na partnerze/partnerce, dzieciach i innych bliskich. Gdy ktoś bliski pije, my organizujemy naszą codzienność pod dyktando jego nałogu.

Obrońca

Przykładowo relacja jednej ze współuzależnionych: „Pamiętam jak każdego ranka wstawałam wcześniej, by sprawdzić, czy mąż jest w stanie iść do pracy – jeśli nie, dzwoniłam do jego szefa z wymówką o „grypie”. Ukrywałam przed światem prawdę, sprzątałam po nocnych libacjach, nadzorowałam finanse, żeby zapłacić rachunki, które on przepijał. Tak wyglądał mój współalkoholizm” – bo tak czasem określa się współuzależnienie od alkoholu.

Zaprzeczanie problemowi

Badania nad rodzinami alkoholików już dekady temu opisały charakterystyczne fazy i cechy takiego współuzależnienia. Zaprzeczanie problemowi jest na porządku dziennym – wstyd i lęk sprawiają, że rodzinie trudno przyznać, iż ich życie wymknęło się spod kontroli alkoholu. Zamiast tego gramy przed otoczeniem, że wszystko jest w porządku, a za zamkniętymi drzwiami próbujemy ugasić pożar na własną rękę.

Jesteś więźniem

Osoba współuzależniona odczuwa moralny obowiązek ratowania pijącego: zabezpiecza dom (np. chowa pieniądze lub alkohol), przejmuje wszystkie obowiązki, chroni dzieci przed skutkami wybryków pijanego rodzica, a nawet ponosi ofiary finansowe (spłaca długi za alkoholika, organizuje odtrucia, płaci za terapie, z których on się wymiguje). Robimy to z miłości i strachu – przed rozpadem rodziny, przed przemocą, przed tym najgorszym scenariuszem.

Niestety, taka nadodpowiedzialność współuzależnionego tylko pozwala alkoholikowi pić dalej. Skoro zawsze go ratujemy, to on rzadko doświadcza pełnych konsekwencji swoich działań. Co więcej, nasza nieustająca kontrola często rodzi bunt albo sprytniejsze ukrywanie nałogu. Przykładowo, kiedy zabraniasz mężowi wyjść z domu, żeby nie poszedł pić, on po kryjomu będzie gromadził wódkę w garażu czy chował po szafkach w łazience.

Współuzależnienie od alkoholu polega więc na nieprawidłowym przystosowaniu się do cudzego nałogu – zamiast pozwolić alkoholikowi sięgnąć dna i odczuć potrzebę zmiany, łagodzimy upadek podkładając poduszki.

Trzeba podkreślić, że współuzależnienie nie dotyczy wyłącznie partnerów alkoholików. Cierpią na nie także dorosłe dzieci wychowane w domu z problemem alkoholowym, rodzice dorosłych uzależnionych dzieci, a nawet rodzeństwo czy przyjaciele. W każdym przypadku schemat jest podobny: cała rodzina zostaje wciągnięta w wir nałogu, próbując się do niego przystosować.

Dzieci uczą się, że o problemie się nie mówi, że własne uczucia trzeba schować, bo teraz najważniejszy jest tata, gdy jest pijany. Takie przekazy zostają w psychice na lata. Współuzależnienie ma charakter dziedziczony emocjonalnie – dzieci z takich domów w dorosłym życiu często same przyjmują role ofiary lub wybawiciela w swoich związkach. Jeśli nic nie przerwie tego cyklu, choroba rodziny trwa przez pokolenia.

4. Terapia dla współuzależnionych

Przez długi czas współuzależnieni wmawiają sobie, że muszą tylko bardziej się postarać, a uratują bliską osobę i wszystko się ułoży. Współuzależnieni często żyją nadzieją, że jeszcze trochę wytrzymają, znajdą idealne rozwiązanie, poświęcą się odrobinę bardziej – i to wystarczy, by ukochana osoba pokonała nałóg. Niestety, taka strategia rzadko przynosi efekt. Nie możemy kontrolować ani zmienić drugiego człowieka. Możemy za to zmienić siebie – i właśnie na tym polega wyjście ze współuzależnienia.

Najważniejsze – odzyskaj siebie

Leczenie współuzależnienia to przede wszystkim praca nad odzyskaniem siebie i swoich granic. Jedną z najskuteczniejszych metod jest psychoterapia indywidualna. Najczęściej trafia się na terapię dopiero w momencie całkowitego kryzysu – w stanie skrajnego wyczerpana psychicznego, zagubienia i wołania o pomoc.

W trakcie sesji terapeutycznych powoli uświadamiasz sobie, jak bardzo Twoje poczucie wartości uzależniło się od bycia potrzebną/ym. Krok po kroku uczysz się odpowiadać na pytania: „Czego ja chcę? Co ja czuję? Kim jestem poza rolą opiekunki/a?”. Takie pytania mogą brzmieć banalnie, ale dla współuzależnionego są trudne – często zatracamy zdolność rozpoznawania własnych emocji i potrzeb, bo latami były one spychane na dalszy plan.

Daj sobie pomóc

Terapeuta pomoże Ci zrozumieć, że masz prawo żyć własnym życiem, a dbanie o siebie to nie egoizm. Nauczysz się także praktycznych umiejętności: stawiania granic (np. mówienia „nie” pewnym zachowaniom bliskiego), asertywnej komunikacji, odpuszczania kontroli.

Często niezbędnym elementem leczenia jest praca nad współwystępującymi problemami psychicznymi. Współuzależnienie rzadko występuje solo – u wielu osób stwierdza się jednocześnie objawy depresji lub zaburzeń lękowych wynikające z chronicznego stresu i poczucia bezsilności.

5. 12 kroków dla współuzależnionych

Jednym z filarów wsparcia dla osób współuzależnionych jest korzystanie z grup samopomocowych opartych na programie 12 kroków. Program ten narodził się w środowisku Anonimowych Alkoholików (AA) i został później zaadaptowany przez wspólnoty rodzin i bliskich osób uzależnionych (np. Al-Anon – dla rodzin alkoholików, Nar-Anon – dla bliskich narkomanów) oraz przez grupy osób zmagających się z nadmiernym ratowaniem innych (np. Co-Dependents Anonymous (CoDA), czyli Wspólnota Anonimowych Współuzależnionych).

Pozwolę przytoczyć wypowiedź jednej ze współuzależnionych: „Na własnym przykładzie mogę powiedzieć, że mityngi dla współuzależnionych były dla mnie punktem zwrotnym. Po latach izolacji nagle znalazłam się w gronie ludzi, którzy doskonale rozumieli przez co przechodzę. Zrozumiałam, że mogę kochać kogoś i jednocześnie pozwolić mu ponosić konsekwencje jego decyzji – to była ogromna ulga.”

6. Rady dla współuzależnionych

Na zakończenie tej części chciałbym przekazać kilka praktycznych rad dla współuzależnionych, które wielu osobom pomogły w procesie 'zdrowienia’:

Przestań zaprzeczać

To pierwszy i najtrudniejszy krok – przyznać przed sobą, że sytuacja wymknęła się spod kontroli i że my również cierpimy na swój nawyk ratowania. Nazwanie siebie osobą współuzależnioną bywa bolesne, ale też uwalniające. Dopiero wtedy możemy szukać pomocy.

Zdobywaj wiedzę

Im więcej rozumiesz o mechanizmach uzależnienia i współuzależnienia, tym łatwiej będzie Ci podejmować świadome decyzje. Czytaj książki, artykuły (uważaj jednak na niesprawdzone źródła – najlepiej sięgać po materiały polecane przez np. terapeutów). Wiedza pomoże Ci oddzielić fakty od mitów i poczucia winy.

Postaw siebie na pierwszym miejscu

To nie egoizm – to konieczność. Zacznij od małych kroków: codziennie zrób choć jedną rzecz tylko dla siebie (spacer, kąpiel, rozmowa). Przypominaj sobie, że masz prawo do odpoczynku i zaspokajania swoich potrzeb. Gdy zaczną dręczyć Cię wyrzuty sumienia, pomyśl: czy zaniedbując siebie pomagam komukolwiek? Na dłuższą metę szczęśliwsza/y Ty to więcej wsparcia dla innych.

Ucz się odpuszczać kontrolę

Jeśli przez lata wykształciłaś(eś) w sobie nawyk czuwania nad każdym krokiem bliskiej osoby, odpuszczanie będzie trudne i straszne. Ale spróbuj stopniowo zwracać odpowiedzialność tam, gdzie jej miejsce. Nie kryj partnera, że znów jest pijany – pozwól, by sam/a zadzwonił/a do szefa. Nie odwołuj swoich planów, bo partner może coś zbroić pod Twoją nieobecność – świat się nie zawali, a Ty pokażesz, że masz własne życie. Małe akty puszczenia sterów dadzą Ci oddech i nauczą bliskiego, że nie będziesz zawsze go ratować.

Wyznacz granice i się ich trzymaj

Jasno komunikuj, na co się nie godzisz (np. „Nie będę spłacać twoich długów za alkohol”, „Nie zgadzam się na przemoc w naszym domu”). Gdy te granice są łamane – wyciągaj konsekwencje.

Znajdź wsparcie na zewnątrz

Nie próbuj radzić sobie w pojedynkę. Skontaktuj się z terapeutą od uzależnień. Porozmawiaj z zaufanym przyjacielem czy członkiem rodziny o tym, co przeżywasz (wyłam się z rodzinnego tabu milczenia).

Bądź cierpliwa(y) dla siebie

Wyjście ze współuzależnienia to proces, często długi i pełen potknięć. Możliwe, że nieraz złapiesz się na starych nawykach (np. sprawdzaniu potajemnie telefonu partnera w nadziei, że nie pije). Nie rozpaczaj wtedy, tylko potraktuj to jako lekcję. Każdy dzień to nowa szansa, by ćwiczyć zdrowe zachowania. Nagradzaj się za postępy – nawet drobne, jak odmówienie kolejnej przysługi dorosłemu dziecku-alkoholikowi lub innej osobie uzależnionej.

Powyższe rady oczywiście nie wyczerpują tematu, ale stanowią dobry punkt wyjścia. Najważniejsze, co chciałabym Ci przekazać z mojego doświadczenia to: masz prawo żyć swoim życiem, a nie cudzym. Współuzależnienie sprawia, że o tym zapominamy – ale krok po kroku możesz odzyskać siebie.

7. FAQ – najczęściej zadawane pytania

Czy współuzależnienie to choroba?

Współuzależnienie nie jest formalnie uznawane za jednostkę chorobową ani zaburzenie psychiczne. Termin ten opisuje raczej pewien syndrom zachowań i cech osobowości, które prowadzą do destrukcyjnej, nierównoważnej relacji z drugą osobą.

Skąd mam wiedzieć, czy jestem współuzależniona?

Jeśli czytając ten artykuł wiele razy pomyślałaś/pomyślałeś „to o mnie”, istnieje duże prawdopodobieństwo, że problem Cię dotyczy. Współuzależnienie nie ma prostego testu laboratoryjnego – rozpoznajemy je po zespole cech i zachowań np. nadmierna koncentracja/poświęcenie drugiej osobie, obwinianie się, czy depresja.

Jak leczyć współuzależnienie?

Leczenie współuzależnienia polega przede wszystkim na pracy nad sobą, a nie – jak dotąd być może robiłaś/eś – nad ratowaniem kogoś innego. Najskuteczniejszą formą pomocy jest psychoterapia (indywidualna, ewentualnie terapia grupowa dla rodzin).

Czy DDA to współuzależnienie?

DDA to skrót od Dorosłe Dzieci Alkoholików. Oznacza osoby, które wychowały się w rodzinie z problemem alkoholowym. Nie jest to tożsame ze współuzależnieniem, choć bywa z nim powiązane. Dorastanie w dysfunkcyjnej rodzinie zostawia trwały ślad – DDA często zmagają się z niskim poczuciem własnej wartości, lękiem przed odrzuceniem, trudnościami w wyrażaniu emocji.

Na czym polega współuzależnienie?

Współuzależnienie polega na niezdrowym uwikłaniu się w problemy drugiej osoby kosztem siebie. W praktyce oznacza to, że moja wartość i samopoczucie stają się uzależnione od tego, czy uda mi się uratować kogoś bliskiego przed skutkami jego nałogu, choroby czy życiowych problemów. Biorę na siebie odpowiedzialność nie tylko za siebie, ale i za tę drugą osobę.

Źródła:

• https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/mental-health-strengthening-our-response
• https://www.apa.org/topics/substance-use-abuse-addiction
• https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=codependency
• https://www.psychologytoday.com/us/basics/codependency
• https://www.healthline.com/health/mental-health/codependent-personality-disorder
• https://mhanational.org/resources/co-dependency/
• https://coda.org/wp-content/uploads/2020/07/Am-I-Co-Dependent-Bro-4002.pdf